Mersin Erdemli sınırı içinde ilk defa bulunduğu iddia edilen bir tür bit böceği (görüntü öyle) olarak görülen böceğe Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi'nin literatüre girmesi için Sütçü İmam adı verilmesinin kamuoyunda tepkileri devam ediyor.

Bu konuyla ilgili bu işin uzmanları ile görüşmeler yaptım. Bu konunun uzmanı bir değerli hocam bana bu konuyla ilgili bir bilgi notu gönderdi.

Ayrıca görüşmemizde bu canlı türüne bu şekilde bir isim verilmesinin doğru olmayacağını itiraz edilmesi halinde de değiştirilmesinin de mümkün olacağını tahmin ettiğini ifade etti.

Yazının son bölümündü kırmızı başlıkla verilen konu iyice okunduğunda neden verilmemesi gerektiği de ahlaki ve etik olarak net bir şekilde anlaşılmaktadır.

Şimdi Atatürk Üniversitesinde görev yapan bir bilim insanı böylesi bir böceğe ulu önderin adını vermeye cesaret edebilir miydi? Bu uzun makaleyi okumanızı öneririm.

HAYVANSAL İSİMLENDİRME İLKELERİ

Aynı canlıya her ülkede ve hatta aynı ülkenin farklı yörelerinde farklı isimler verilmesinin biyolojide karışıklık yaratacağı kuşkusuzdur.

Bu karışıklığı önleme yönünde Linne’ nin ortaya koymuş olduğu Binominal İsimlendirme, taksonomi alanında büyük bir rahatlık sağlamıştır.

Latince isim anlamına gelen “nomen” ve takma anlamına gelen “clare” sözcüklerinden oluşan “Nomenclature” canlı varlıklara isim verme anlamına gelmektedir.Hayvansal isimlendirme anlamına gelen Zoological Nomenclature, zoologların dili olup, bilinen hayvan gruplarının her birine farklı isimlerin uygulanması tekniğidir. Bu dilin tün zoolog ve entomologlarca bilinme zorunluluğu vardır.

Hayvansal isimlendirme ilkelerinin 3 önemli özelliği vardır..

Emsalsizlik: Hayvansal isimlendirmede her isim tektir. Böyle olması zoolojide karışıklığı önler.

Evrensellik: Hayvanların sadece yöresel isimleri olsaydı bilim adamları arasındaki bilimsel iletişim olmayacaktı ve tüm yöresel isimleri bilmeleri gerekecekti. Bundan sakınmak için zoologlar tüm dünyada kullanılmak üzere hayvan isimleri için Uluslararası Hayvansal İsimlendirme İlkelerini kabul etmişlerdir.

Sağlamlık: Bir canlıya bir isim verildikten sonra bu ismin sık sık değişmesi sistemden beklenen yararı sağlamaz. Bu nedenle Uluslararası Hayvansal İsimlendirme İlkeleri çok önem taşır.

Linne’ nin 1735 yılında binominal isimlendirme sistemini ortaya koymasından sonra, kendinden sonra gelen araştırıcılar bu sistemi kullanmaya başlamışlardır. Linne, 1735 yılında koyduğu kuralları uygılarken öğrencisi Fabricius 1778 yılında kendisinin koyduğu kuralları uygulamış, aynı şekilde Rudolphi 1801 yılında bazı kurallar ortaya atmış ve kuralları sadece kendisi kullanmıştır. Bu karışık durum 19. yüsyılın ortasına kadar bu şekilde devam etti.

1842 yılında Strickland isimli bir araştırıcı, İngiliz Doğa Bilimcileri Derneğinin kendisine vermiş olduğu “Zoolojide İsimlendirmenin Genel İlkeleri”ni hazırlama işini üstüne aldı. Bu araştırıcının hazırlamış olduğu ilkeler 1843 yılında, önce Fransa’da, daha sonra da A.B.D.’de yayınlanarak az çok Uluslararası bir hale geldi.

İlk Uluslararsı Zooloji Kongresi 1889 yılında Paris’ te toplandı. Bu kongrede Raphael Blanchard isimli bir Fransız araştırıcının hazırladığı isimlendirme ilkeleri genel olarak kabul edildi. Bu tarih, aşağı yukarı bugün kullanılan Uluslararası Hayvansal İsimlendirme İlkelerinin başlangıcı oldu.

1895 yılında toplanan III. Uluslararsı Zooloji Kongresinde kurulan bir komite, önceki tüm ilkeleri yeniden inceleyerek ve yeni düzenlemeler yaparak sonuçları Cambridge’ de toplanan IV. Kongreye sundu. Bu k0ongrede kabul edilen ilkeler 1948 Paris Uluslararası Zooloji Kongresine kadar geldi. Bu kongrede mevcut ilkeler gözden geçirilerek Uluslararası yasa haline getirildi.

Cins isimlerin oluşturulması

Yeni bulunan objelere isim verilirken, bu isimlerin Latince veya Yunanca olmasına göre sıfatların bu dillerin gramer kurallarına uyması gerekir. Örneğin, cins ismi bir isimse, tür ismi genellikle sıfat olmalıdır., “Homo sapiens” bilindiği gibi insanın bilimsel ismi olup, cins ismi olan “Homo” bir isim, “sapiens” ise akıllı anlamına gelen bir sıfattır. Cins isimleri italik yazılmalı, italik yazma olanağı yoksa altı çizilmelidir. Author isminin altı çizilmez.

Cins ve altcins isimleri, daima tek sözcükten oluşmalıdır. Bu sözcük basit veya bileşik olabilir. Yalın halde ve tekil bir isimdir. Fakat ilk harfi daima ilk harfi büyük yazılır.

Örneğin: Basit sözcük: Aelia, Tingis

Bileşik sözcük: Eurygaster, Stenocephalus

Cins isimlerine verilen isimlerin tanıtıcı nitelikte olması arzulanır.

Örneğin: Monosteria, tek omurlu, Eurygaster, geniş karınlı anlamına gelir.

Tür isimlerinin oluşturulması:

Tür ve alttür isimleri sıfat, şimdiki zaman ve geçmiş zaman fiilleri olabilir. İlk harf daima küçük yazılır. Canlılara tür isimleri çok değişik kriterlere göre verilir:

1- Canlılara coğrafi alanların isimlerinin verilmesi

Bazı durumlarda canlılara tür ismi olarak ilk kez bulunduğu ülke, il, ilçe ve köy isimleri verilebilir.

Bulunduğu ülkelere göre türlere verilen isimlere örnekler aşağıda gösterilmiştir.

Böceğin bulunduğu yer bir şehir, ilçe veya köy ise bu durumda tür isminin oluşturulması için yer isminin sonuna (-ensis) veya (-iensis) eki getirilir.

2- Canlılara kişi (=patronomik) isimlerin verilmesi

Patronomik isimler, yeni bir canlıyı bulan veya orjinal deskripsiyonu yapan taksonmistin istediği kişinin adı verilerek elde edilir.

            Patronomik isimlerin oluşturulmasına ait örnekler aşağıda verilmiştir.

Canlılara üzerinde yaşadığı bitki veya hayvana göre  isim verlmesi

Canlılara üzerinde yaşadığı bitki veya hayvanın bilimsel ismine göre isim verilir. Bunlarla ilgili örnekler aşağıda verilmiştir.

Tautonimi’ye göre isim verme

Cins ismiyle tür isminin aynı olması durumuna “Tautonimi” adı verilir. Özellikle 18. ve 19. yüzyılda yaşayan biyologlar çok sayıda tautonimi yaratmışlardır.

Örnekler:

Hiçbir anlamı olmayan sözcüklerden isim yapma

Bazı yazarlar zaman zaman hiçbir anlamı olmayan sözcükleri tür ismi olarak kullanılmaktadır. Aşağıda bu türlü isimlerden bazıları gösterilmiştir.

Anagram yaparak isim yapma

Bir ismin tersten yazılışı ile sözcük üretmeye “anagram” adı verilir. Bazı yazarlar tür isimlerini oluşturmada bu yöntemi uygulamaktadır.

            Örneğin: Cicada lodosi isimli bir tür isminden anagram yaparak bir diğer türe Cicada isodol ismi yaratılmıştır.

Canlılara ekolojik ve habitat özelliklerine uygun isim verme

Bazı canlılara, ekolojik isteklerine ve habitat özelliklerini belirtmek amacıyla tür isimleri verilebilir. Aşağıda bu amaçla kullanılan bazı terimler cetvel halinde verilmiştir.

Canlılara morfolojik yapılarına uygun olarak isim verme

Türlere morfolojik özelliklerine göre isim vermek onların isimlerine bakar bakmaz bazı özelliklerinin bilinmesine olanak tanıdığı için büyük yarar sağlar. Örneğin, Ottiorrhynchus niger  denildiği zaman ele alınan örneğin siyah renkli olduğu hemen anlaşılır.

Sayılar

Büyüklük, küçüklük terimleri

Renkler

Vücut kısımları

Sıfatlar

Yeni bir isim yaratacak olan Zoologlara, Uluslararası Hayvansal İsimlendirme Yasası şu öğütlerde bulunur:

Sözcüğün latince bir ekle son bulması,

Uzun bir sözcük olmaması,

Okunmasının güç olmaması,

Bir çizgiyle birleştirilen isimlerden olmaması, Örneğin Anthocoris gallarum-ulmi

Tautonimi olmaması,

O cins içindeki türlerin çoğunda ortak bir karakteri belirten bir sözcükten kaçınılması,

O cins içindeki bir türün ismine çok benzeyen bir başka tür ismi seçilmemesi,

Yakın bir cins içindeki bir tür için kullanılmış bir tür isminin seçiminden kaçınılması,

Türün bulunduğu yer çok büyük bir yerleşim yeri ise bu yer isminin türe verilmemesi,

Acayip anlamları olan sözcüklerin verilmemesi,

Küfür anlamına gelen sözcüklerin kullanılmaması,

Komik sözcüklerin kullanılmaması gerekir.